‘De geheimen van juf Caroline’

Effectief technisch leesonderwijs in groep 3 op het speciaal basisonderwijs: hoe pak je dat aan?

In groep 3 van juf Caroline Meuleman op de Ariënsschool in Enschede, een school voor speciaal basisonderwijs, zitten veel leerlingen die bij het begin van groep 3 nog geen goede leesstart gehad hebben. Zij staan 1-0 achter op het gebied van leesvaardigheid. Toch lukt het haar om bijna alle leerlingen in één jaar te leren lezen op AVI M3/E3-niveau. Hoe krijgt ze dat voor elkaar? We namen een kijkje in haar klas, om zo achter haar geheimen te komen. “Ieder kind kan leren lezen!” aldus Caroline.

Door: Kyra Laarveld

Werken aan een goede leesstart

Eén op de drie basisscholen in Nederland heeft het technisch leesonderwijs niet op orde blijkt uit onderzoek van de onderwijsinspectie in 2019. Dat is zorgelijk; het betekent dat 33% van de leerlingen in groep 3 niet goed leert lezen. Toch weten we uit wetenschappelijk onderzoek al decennia lang hoe we leerlingen goed kunnen leren lezen. In het artikel van Kees Vernooy (Het verbeteren van de leesresultaten, 2024) somt hij de belangrijkste zaken nogmaals op. Veel leraren vinden het maken van keuzes in het leerstofaanbod uitdagend, waardoor er te weinig tijd overblijft voor goed technisch leesonderwijs.

Caroline is ervan overtuigd dat ieder kind kan leren lezen. “Ik weet dat bij de start van het schooljaar het fonemisch bewustzijn van een gedeelte van de leerlingen nog niet voldoende ontwikkeld is”, vertelt ze. Caroline speelt daar in haar onderwijsaanbod op in. “Zolang het nodig is voeg ik  in mijn lessen activiteiten toe om het fonemisch bewustzijn te vergroten. Denk hierbij aan het samen in koor oefenen van het hakken en het auditief plakken van woorden. Ook start ik direct met het bieden van verlengde instructie aan leerlingen die al aan het begin van het schooljaar uitvallen. Samen met deze leerlingen oefen ik dan nogmaals de reeds aangeboden letters én de bladzijde uit het leesboek van de methode die ook in de instructie aan bod is gekomen.” Caroline bouwt haar instructie op volgens het GRRIM-model.

Veilig leren lezen

Caroline werkt met de technisch leesmethode Veilig leren lezen van Zwijsen. Veel kinderen leren in Nederland lezen met deze methode of met de methode ‘Lijn 3’ of ‘Actief Leren Lezen’. Met deze methodes kunnen kinderen goed leren lezen en spellen. Enkel de methode volgen is echter geen garantie voor goed leesonderwijs. Kinderen krijgen maar één kans in groep 3 om goed te leren lezen, het is taak om het onderwijs zo in te richten dat alle kinderen deze kans optimaal kunnen benutten.

GRRIM model

Het GRRIM model is een instructiemodel waarbij de leraar geleidelijk, stap voor stap, de verantwoordelijkheid van de les bij de leerling legt. Wat houdt het GRRIM model precies in? En uit welke fasen is dit model opgebouwd? Bekijk de kennisclip. 

Ook staat er bij Caroline iedere ochtend extra leestijd op het programma. Deze tijd besteedt ze vooral aan het zoemend leren lezen. Dit doet ze met behulp van leesstroken en woordkaarten of het leesboek van de methode. “De leerlingen die bij de extra instructie zitten vinden het nog moeilijk. Zij hoeven het in dit kwartier vooralsnog niet alleen te doen. Ze krijgen het goede voorbeeld van mij als leraar en oefenen het vervolgens samen in koor in.” In deze verlengde instructie blijft Caroline dus, indien nodig, veel meelezen zodat de verantwoordelijkheid nog niet bij de leerlingen komt te liggen. Binnen GRRIM zijn dit de fases ‘Ik doe het’ en ‘Wij doen het samen’.

Verder maken leerlingen die het meeste risico hebben om een leesachterstand op te lopen ook deel uit van het leesinterventieprogramma BOUW!. Het computerprogramma wordt begeleid door tutoren uit de bovenbouw. In deze tijd besteedt Caroline aandacht aan haar middengroep.

Effectieve instructie

Naast het werken aan een goede leesstart en het bieden van extra leestijd weet Caroline dat een sterke basisinstructie heel belangrijk is. “Ik hanteer iedere dag een vaste opbouw, zodat alle leerlingen weten waar ze aan toe zijn en wat er van hen verwacht wordt.

Voor de start van de les leggen de leerlingen al hun spullen klaar. Zo gaat er weinig tijd verloren aan het pakken van spullen tijdens de les. Dit komt de effectieve lestijd ten goede”, vervolgt zij.

Vervolgens deelt Caroline het verloop van de les en het lesdoel met haar leerlingen. De les start met het herhalen en inoefenen van eerder aangeboden letters. Dit doet ze iedere dag, ook als dit niet in de methode is opgenomen. Leerlingen krijgen nieuwe letters multisensorisch aangeboden, ze bekijken een letterfilmpje en ze lezen de woorden met daarin de nieuwe letter zoemend volgens het principe voor-koor en dan zelf, in tweetallen. Pas daarna gaat Caroline met haar groep door naar de nieuwe bladzijde in het leesboek van de methode. Ook dit oefenen leerlingen intensief in volgens de fases van GRRIM.

Na iedere twee nieuwe letters last Caroline voor haar groep een herhalingsdag in. Tijdens deze dag oefent ze de letter die die week het meest uitdagend bleek voor haar leerlingen nogmaals. “Ook tijdens zo’n herhalingsdag heb ik een duidelijk lesdoel geformuleerd en een daarbij behorende focus, zodat ik effectief instructie kan geven.”

Het is belangrijk om uiteindelijk de hele methode af te maken zodat alle leerdoelen aan bod komen. Caroline lukt het om met haar leerlingen in groep 3 van het speciaal basisonderwijs de methode tot en met kern 9 te behandelen. De laatste twee kernen worden in het begin van groep 4 afgemaakt. In het regulier onderwijs zou men dit beter niet kunnen doen; in dat geval zouden de herhalingsweken die in de jaarplanning zijn opgenomen voldoende moeten zijn. Eventueel kunnen deze herhalingsdagen wel op een ander moment worden ingezet, bijvoorbeeld als de leraar merkt dat er een bepaalde leesmoeilijkheid heerst of als leerlingen een letter heel moeilijk vinden.

Lezen en spellen

Caroline vertelt: “De leesles bestaat voornamelijk uit het lezen van letters, woorden, zinnen en teksten. Ik herhaal de bladzijdes die de methode aanbiedt zo vaak mogelijk. Het zelfstandig werken in het werkboekje neemt maar een klein gedeelte van de les in beslag. De leerlingen die verlengde instructie krijgen, werken slechts 5 minuten in het werkboek. De andere leerlingen werken ongeveer 20 minuten zelfstandig. Wie klaar is met het werkboekje maakt eerst een bladzijde uit het werkboekje voor spelling en mag daarna iets kiezen van het planbord. Op het planbord staan alleen taken die te maken hebben met lezen en spellen, zoals ons technisch leesprogramma op de computer, vliegenmepperspel met letters of woorden, lezen in een leesboek en woordenmemory.

Verlengde instructie

De opbouw van de verlengde instructie, die ongeveer 15 minuten duurt, is iedere dag hetzelfde en het inoefenen van het lesdoel staat hierin centraal. Caroline begint altijd met het inoefenen van de letters. Eerst doet ze het voor en daarna lezen de leerlingen de letters in koor (de ik doe het voor en wij doen het samen fases vanuit GRRIM). Daarna oefenen ze in leesboek van de methode, meestal de tweede bladzijde van die dag. Ook dit doen ze op de voor-koor-door wijze. “Ik maak altijd een bewuste keuze uit enkele opdrachten uit het werkboek. De woorden die daarin voorkomen worden ook eerst gelezen (voor-koor) en daarna pas ingevuld. Het invullen is kort, het oefenen daarentegen uitgebreid.”

Meerdere leesmomenten op een dag

In groep 3 op SBO Ariënsschool staan er gedurende de dag meerdere leesmomenten op het rooster. Naast de groepsinstructie van ongeveer 60 minuten, zoals hierboven beschreven, zijn er veel meer leesmomenten. Iedere dag is er ruimte voor extra instructie bovenop het basisaanbod. Hierin herhaalt Caroline altijd de aangeboden letters en oefent ze extra op woord- en/of tekstniveau. Dit doet zij vaak vanuit een bladzijde die al eerder aan bod is gekomen in de leesles om zo extra tijd te besteden aan het automatiseren. In de eerste 3 weken ziet de verlengde instructie er iets anders uit. Caroline legt uit: “We herhalen de bekende letters, we maken woorden met de bekende letters en leerlingen lezen met de leesschuif. Ik leg dan vier woorden neer en model hoe je zoemend leest met de leesschuif. Daarna lezen leerlingen de woorden zoemend in koor met de leesschuif en vervolgens mogen leerlingen in koor zoemend lezen zonder dat ik nog hardop meelees.”

Vanaf kern 3 werkt Caroline met een circuit met verschillende taal- en leesactiviteiten die passen bij het thema van de kern. Ook zoekt ze elke week een tekst die past bij het thema. Deze tekst van de week herhaalt ze elke dag van de week, zodat de leerlingen hem aan het einde zelf kunnen lezen. Ze gebruikt verschillende soorten teksten die net iets liggen boven het niveau van de leerlingen op dat moment.

Veel lezen leidt tot resultaat!

De kern van de aanpak van Caroline bestaat uit het geven van doelgerichte instructie, veel automatiseren, variatie in werkvormen gedurende een dag en heel veel lezen. En dat levert een prachtig resultaat op. Na kern 10 lazen 15 van de 18 leerlingen in haar groep op AVI E3-niveau, 2 leerlingen lazen op AVI M3-niveau en één op AVI-start. Met deze basis konden ze goed starten in groep 4! Een fantastische prestatie van haar én haar leerlingen.

Literatuurlijst

• Onderwijsinspectie (2019). ‘Dyslexieverklaringen: verschillen tussen scholen nader bekeken’.
• Eskes, M. (2020). Technisch lezen in een doorlopende lijn: een praktisch handboek voor de basisschool.
• Vernooy, K. (2024). Het verbeteren van de leesresultaten. De rol van de schoolleiding. https://expertis.nl/wp-content/uploads/Onderwijstijd-Vernooij-Het-verbeteren-van-de-leesresultaten-De-rol-van-de-schoolleiding.pdf