Waarom onderwijskundig leiderschap broodnodig is

Volgens Michel Freriks, onderwijsadviseur bij Expertis, zou elke leidinggevende in het onderwijs moeten weten wat wetenschappelijk onderzoek zegt over effectief lesgeven en leren. Met behulp van die kennis kun je aan onderwijsinhoudelijke knoppen draaien en het onderwijs verbeteren. “Geen tijd? Dat is geen excuus. Onderwijskundig leiderschap is misschien wel het belangrijkste wat er is.”

Onderwijskundig leiderschap houdt in dat je stuurt op de kwaliteit van het onderwijs op basis van onderwijskundige kennis; dat wat wetenschap en praktijk zeggen over effectief onderwijs. Volgens onderwijsadviseur Michel Freriks – die scholen in het primair en voortgezet onderwijs ondersteunt bij duurzame schoolontwikkeling– hebben schoolteams het hard nodig dat hun leidinggevenden dit onderwijskundig leiderschap tonen: “Als het ontbreekt, is het risico groot dat iedereen in de school zijn eigen weg gaat. De kans bestaat dat er, onbewust en met de beste bedoelingen, gehandeld wordt op basis van inzichten waarvan wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat ze minder goed of zelfs averechts werken.”

Leergang Onderwijskundig Leiderschap

In het nieuwe schooljaar gaat de nieuwe Leergang Onderwijskundig Leiderschap van start. Met deze leergang bouw je aan krachtig én onderbouwd onderwijs binnen jouw school of scholen.
Klik hier voor meer informatie.

Misconcepten

De onderwijsadviseur noemt concrete voorbeelden: “Soms zie je dat leraren leerlingen nieuwe lesstof – inhoud waar ze dus nog niet bekend mee zijn – zonder veel begeleiding laten ontdekken. We weten uit onderzoek[i] dat dit niet bijdraagt aan het leren. Ook leven er misvattingen over het begrip leesrijpheid: soms wordt gedacht dat je bij jonge kinderen nog niet moet starten met leren lezen, omdat hun hersenen nog onvoldoende gerijpt zijn – dat klopt niet.[ii] Ik kom ook wel misconcepten rondom bepaalde didactische modellen tegen, bijvoorbeeld over expliciete directe instructie: dat zou áltijd de beste methode zijn. Maar dat is niet zo:[iii] EDI is vooral geschikt bij het aanleren van nieuwe lesstof, in een domein waar de lerende nog weinig kennis van heeft. Dat is overigens in veel lessen in het primair en voortgezet onderwijs het geval. En bepaalde technieken en lesfasen uit het EDI-model kun je wél altijd inzetten, zoals het stellen van vragen om het begrip te controleren.”

Volgens de onderwijsadviseur mag een gebrek aan tijd geen excuus zijn om onderwijskundig leiderschap geen prioriteit te geven. “Dit is één van de belangrijkste dingen om te doen! Verschillende onderzoeken[iv] tonen het verband tussen onderwijskundig leiderschap en leerresultaten aan. Het gekke is dat in het buitenland hier veel meer aandacht voor is, het lijkt erop dat we in Nederland achterlopen op dit gebied.”

Lezen, lezen, lezen

Maar hoe ontwikkel je onderwijskundig leiderschap? Michel kan het niet vaak genoeg benadrukken: het is cruciaal dat leidinggevenden (schoolleiders, teamleiders en adjunct-directeuren) en ook intern begeleiders en medewerkers onderwijskwaliteit zich continu blijven ontwikkelen, onder andere door te lezen, lezen en nog eens lezen. “Wil je goed worden en blijven in je vak, dan is dat nodig. Ik begrijp natuurlijk dat je overdag, tijdens je werk, niet rustig een boek gaat lezen. Dat doe je dus in de avonduren of in je vakanties, dat hoort er echt bij. ‘Ik heb geen tijd om te lezen’ vind ik geen goed argument. ‘Ik heb geen tijd om zoveel te lezen als ik zou willen’ snap ik beter. Niks lezen is geen optie!”

Praten over de inhoud

Op basis van onderwijskundige kennis kun je vervolgens aan concrete onderwijsinhoudelijke knoppen draaien om het onderwijs te verbeteren, legt Michel uit. Hij noemt er vijf: de schoolvisie, de leskwaliteit, toetsing, het curriculum en gedrag (zie kader). Daarnaast is het fundamenteel dat je in het team het gesprek over het onderwijs start, voert en stimuleert. Dat draagt ook bij aan het spreken van een gemeenschappelijke taal. Het gebruik van data is hierin aanbevolen: wetenschappelijke onderzoeken laten zien dat datagebruik kan leiden tot beter onderwijs. Michel: “Je deelt bijvoorbeeld een artikel of brengt een casus in, en bespreekt dit met je team. Je stelt de juiste vragen en bent een goede gesprekspartner. Je herkent het ook als teamleden ongefundeerde uitspraken doen en stimuleert het juiste te doen.”

Die onderwijsinhoudelijke gesprekken vinden leraren vaak heel prettig, ervaart Michel: “Ik doe dit ook in teams en hoor regelmatig terug: eindelijk praten we weer over de inhoud. Vooral ervaren leraren hebben er behoefte aan. Laat hen cases met elkaar bespreken, samen lessen ontwerpen. Praat over het vak; daar worden leraren enthousiast én beter van.”

Vijf knoppen waaraan je kunt draaien om het onderwijs te verbeteren

1. De visie van de school
   Zorg ervoor dat de onderwijskundige visie specifiek en normatief is. Formuleer duidelijke afspraken, zoals: ‘Onze lesopbouw ziet er als volgt uit …’, ‘Dit is ons toetsbeleid: …’ of ‘We hanteren de didactiek van formatief handelen’.
2. De leskwaliteit
   Leg vast dat vier keer per jaar van alle leraren een instructiemoment bezocht wordt, waarvan minimaal twee keer door de schoolleider. De kwaliteit van lessen bewaken is je belangrijkste taak. Plan de lesbezoeken van volgend schooljaar alvast, dan voorkom je dat ze hapsnap of zelfs helemaal niet plaatsvinden. Een lesbezoek hoeft maar een half uur te duren, de nabespreking ook.
3. Het curriculum
   Voor het primair onderwijs:
   Ken de leerlijnen in het curriculum. Dan herken je het tijdens een lesbezoek bijvoorbeeld als een leraar te snel gaat. Of gaan er alarmbellen rinkelen als leerlingen iets nog niet kennen dat ze al lang zouden moeten beheersen. Stimuleer ook dat het team de leerlijnen kent.
   Voor het voortgezet onderwijs:
   Stimuleer dat vaksecties de eigen leerlijnen kennen en deze met elkaar bespreken, zodat doorlopende leerlijnen ontstaan.
4. Toetsing
   Wees je bewust van het belang van toetsing – ook in groep 1 en 2 van de basisschool – en realiseer je tegelijk dat toetsresultaten niet alles zeggen over de ontwikkeling van leerlingen. Weet ook dat toetsing een breed begreep is (observeren is bijvoorbeeld ook een vorm van toetsing). Ken de waarde van formatief handelen, stimuleer het gesprek daarover en maak toetsing onderdeel van de kwaliteitscyclus, zodat je indien nodig tijdig kunt bijsturen.
5. Gedrag
   Weet wat wetenschappelijke literatuur zegt over moeilijk gedrag van leerlingen en voed en stuur je team op basis van die kennis. Wees op de hoogte van evidence informed gedragsinterventies en methodieken. Ga in gesprek over de vraag: wat heeft onze populatie nodig? Realiseer je dat wat voor de ene populatie werkt, voor de andere niet hoeft te werken.