Werken met kennisrijke thema’s in de onderbouw

Werken met kennisrijke thema’s in de onderbouw

Doelgericht spelend leren krijgt impuls bij De Vliegeniers

Hoe werk je op een goede, gestructureerde manier met kennisrijke thema’s in de onderbouw? Basisschool De Vliegeniers in Barneveld kreeg hier hulp bij van Expertis Onderwijsadviseurs. Leraar Agnes Bouwmeester vertelt hoe het traject eruitzag en wat deze manier van werken oplevert voor leerlingen in groep 1 en 2.

Op een ochtend zagen de kleuters van De Vliegeniers tijdens het buitenspelen een (knuffel)poes in de boom zitten. Wat te doen? Snel gingen ze naar de onderwijsassistent, die ‘de brandweer’ opbelde. Kort daarop renden twee ‘brandweerlieden’ (Agnes Bouwmeester en haar collega) het plein op, met een ladder onder hun arm. Onder grote belangstelling van de kleuters redden zij de poes uit de boom. 

Deze activiteit was de start van een nieuw thema, ‘Help, ik bel 112’, zo vertelt Agnes. “Het bleek een goede manier om dit thema op een aansprekende manier op de kaart te zetten. De betrokkenheid van de kinderen was hoog!”

Impuls geven aan spelend leren

Bij Daltonschool De Vliegeniers werken de kleutergroepen met een aanpak waarbij kinderen worden ‘ondergedompeld’ in kennisrijke thema’s. Dit zijn aansprekende thema’s waarvan kinderen veel kunnen leren. Ze vallen zowel binnen als buiten hun leefwereld en interessegebied, en kunnen soms aansluiten bij de actualiteit, maar bijvoorbeeld ook gaan over fantasiewerelden, de natuur en vroegere tijden (Kennisrotonde, 2022).

“We zijn hiermee gestart, omdat we graag nog gerichter de ontwikkeling van kinderen wilden begeleiden, op een manier die past bij hoe kleuters leren. En we wilden het themagericht werken, wat we al langer deden, verdiepen. Om ons hierbij te ondersteunen schakelden we Expertis Onderwijsadviseurs in”, zegt Agnes. “Adviseur Caroline van Leijenhorst ontwierp een programma, dat aansloot bij onze vragen en wensen.”

“Er was aandacht voor hoe je als leraar doelgericht, verrijkend kunt meespelen met kinderen”

Voorbereiding

Werken met kennisrijke thema’s vereist een goede voorbereiding, stelt Agnes. “Per jaar hebben we ongeveer vijf thema’s; aan elk thema werken we zo’n zes tot acht weken. We bedenken welke leerdoelen – op het gebied van taal, rekenen, motorische en sociaal-emotionele ontwikkeling – wij gaan verweven in een thema. En welke activiteiten we hiervoor kunnen inzetten. Ook bespreken we met elkaar hoe we de hoeken willen inrichten. Welke materialen hebben we nodig? Hoe komen we daaraan? Zo regelden wij bijvoorbeeld brandweerpakken en een slang, voordat we aan de slag gingen met het thema ‘Help, ik bel 112’.”

Voorkennis activeren

Na de startactiviteit is de volgende stap: voorkennis activeren, vertelt Agnes. “We maken dan altijd een woordweb van het thema, vaak met visuele ondersteuning. Daarin maken we duidelijk wat de kleuters al weten, en wat ze nog willen leren.”

Ze gaat verder: “Bij het 112-thema bleken kinderen al best veel kennis te hebben: zij noemden begrippen als: brandweerauto, brand blussen, helpen bij ongelukken, politie, ambulance. Bij een ander thema, ‘Ik ga op expeditie’, was de voorkennis geringer. Zo wisten de kinderen bijvoorbeeld niet welke dieren een ei leggen; sommigen dachten dat giraffen dit ook deden. Dit bood een prachtige kans voor verdiepend onderwijs; een kans die zich spontaan aandiende.”

Kennis toevoegen

Als de voorkennis is geïnventariseerd, voegen de leraren informatie toe over het thema. “We zorgen ervoor dat de kleuters zoveel mogelijk kennis opdoen, om zo rijk mogelijk te kunnen spelen. Bij het expeditiethema hebben we het bijvoorbeeld uitgebreid gehad over verschillende kenmerken van dieren: wat zijn veren, waarom heeft een dier schutkleuren? Ook laten we filmpjes zien, spelen we toneelstukjes en nodigen we kenners uit om iets te vertellen over het thema.”

Hoeken inrichten

In de tweede en derde week is het tijd om de hoeken te gaan inrichten. “Hierbij betrekken we de kinderen”, zegt Agnes. “Bij het expeditiethema hebben we bijvoorbeeld samen een

Al spelend komen de kinderen er soms achter dat ze informatie missen. “Bij het thema ‘112’ vroegen zij zich bijvoorbeeld af hoe je weet welk nummer je moet bellen bij een ongeluk. In de huishoek hebben we toen een lijstje met de telefoonnummers van de hulpdiensten opgehangen”, aldus Agnes.

Activiteiten en spelscripts

Agnes vertelt dat zij en haar collega’s de kinderen via gerichte activiteiten meer leren over de inhoud van vakken, zoals wereldoriëntatie. “Bij het expeditiethema wilden we kinderen de jungle laten ontdekken. In het lokaal hadden we daarom kleine plaatjes gehangen van dieren die je daar kunt tegenkomen. Kinderen moesten, met een zelfgemaakte verrekijker, vanuit de jeep op zoek gaan naar deze dieren en deze natekenen. In het ‘expeditiehuisje’ zochten ze vervolgens, in een door ons geknutseld boekje, op welke dieren er op de plaatjes stonden en schreven ze eventueel de namen onder hun tekeningen.”

Om het spel van de kinderen te ondersteunen, bedenken de kleuterleraren ook spelscripts. “Dit geeft leerlingen houvast bij het spelen van een verhaal en leidt tot diepgaander rollenspel”, ziet Agnes.

Meespelen

Agnes vertelt dat zij en haar collega’s vaak een volgende leerstap voordoen tijdens het spel. “Ook stellen we prikkelende vragen, waardoor kinderen op nieuwe ideeën worden gebracht.”

Ze geeft een voorbeeld: “Tijdens het thema ‘112’ zeiden we tegen de kinderen: ‘We hebben veel boeven gevangen, hoe weten we nu wie dat zijn? Toen hebben we vingerafdrukken gemaakt met stempelinkt. Eerst hebben we dat zelf voorgedaan. Ook schreven we de namen van de boeven op kaartjes, die we in een kaartenbak plaatsten. Wij vroegen de kinderen daarna: als er nu veel boeven zijn, hoe vind je ze dan snel? Zij kwamen met allerlei ideeën en ontdekten uiteindelijk, met onze hulp, dat kaartjes op alfabetische volgorde zetten wel heel handig is!”

“Ook stellen we prikkelende vragen, waardoor kinderen op nieuwe ideeën worden gebracht”

Differentiëren

Agnes vertelt dat er heel bewust wordt gekozen welke doelen er via instructie, een activiteit in de kring, een routine of tijdens spel worden aangeboden. Óf met een combinatie daarvan. “Spelenderwijs kan je bijvoorbeeld prima het tellen oefenen door met kinderen het aantal muntjes te tellen dat de dief gestolen heeft. Ook kun je differentiëren; bij sommige kinderen oefenen we het tellen tot tien, bij andere tot twintig. We kijken steeds: wat is de volgende stap in de ontwikkeling van het kind? En daar sluiten we bij aan.”

Observeren en noteren

Agnes geeft aan dat het cruciaal is dat leraren niet alleen meespelen, maar ook regelmatig observeren tijdens de speelwerkles. “Wij registreren de vorderingen van de leerlingen. Op een bureaulegger en in het digitale volgsysteem noteren we hoe vaak we gezien hebben dat een kind iets kan, bijvoorbeeld tot tien tellen. Als een kind iets drie keer heeft laten zien, beschouwen we dit als een teken dat hij het beheerst.”

Afsluiting

Elk thema wordt op een mooie manier afgesloten, vertelt Agnes. “Bij ‘Help, bel 112’ kwamen er bijvoorbeeld politieagenten in de klas. Bij ‘Ik ga op expeditie’ gingen we met kinderen en ouders naar het bos.”

Na afloop van een thema evalueren de leraren zelf welke doelen aan bod zijn geweest, en welke doelen voor welke kinderen zijn behaald. “Ook kijken we welke doelen we, indien nodig, achteraf herhalen, tijdens bijvoorbeeld een kringactiviteit of het buitenspelen. En/of welke we bij een nieuw thema nogmaals inplannen.”

Wat is anders?

Terugblikkend: wat doen de leraren van De Vliegeniers nu anders dan voorheen? “De groepen gaan meer de diepte in als het gaat over kennisrijke thema’s”, zegt Agnes. “Zo hebben we bij het thema expeditie bijvoorbeeld een kompas gebruikt en gesproken over de windstreken. Niet alleen Noord, Oost, Zuid en West kwamen aan bod, maar ook Zuidwest, wat ertussenin zit.” Verder is er meer speelruimte in de groep. “We hebben minder tafels, en ook meer ruimte voor hoeken die aansluiten bij het thema.”

Wat levert deze aanpak op voor leerlingen?

Agnes en haar collega’s ervaren dat de kleuters dankzij de nieuwe aanpak beter tot spelen en leren komen. “Ze hebben meer plezier. Al spelend komen er zoveel vragen bij hen op, waarop zij zelf antwoorden gaan zoeken, daarbij begeleid door de leraar. Ze doen meer kennis op, zeker ook op het gebied van wereldoriëntatie, doordat ze handelend bezig zijn.”

Verder ziet Agnes dat deze werkwijze veel kansen biedt om leerlingen uit te dagen op hun eigen niveau. “Je kunt onderwijs op maat bieden en goed aansluiten bij de mogelijkheden en interesses van individuele kinderen.”

Tevreden over begeleiding

De kleuterleraren en onderwijsassistent van De Vliegeniers kijken met veel tevredenheid terug op de begeleiding. “Caroline was heel betrokken en open”, zegt Agnes. “Als zij in de klas kwam observeren, dan voelde dat veilig, niet als een beoordeling. Ze kan met een helikopterblik de klas overzien en alle mogelijkheden die er zijn. Steeds keek en luisterde zij wat wij nodig hadden om verder te komen. Dat hebben wij als bijzonder prettig ervaren.”

Volgende stappen

Agnes stelt dat het team van groep 1 en 2 de werkwijze inmiddels behoorlijk goed in de vingers heeft. “Dankzij de begeleiding van Expertis ben ik bewust bekwaam geworden in spelbegeleiding, al blijven er ook uitdagingen. Bijvoorbeeld: hoe we onze planningen en observaties duidelijk én bondig kunnen vastleggen. Daarin kunnen we zeker nog stappen zetten. Verder is het belangrijk dat we steeds effectief gebruik blijven maken van onze observaties en ons toekomstig handelen daarop afstemmen.”

“Dankzij de begeleiding van Expertis ben ik bewust bekwaam geworden in spelbegeleiding”

Agnes is ervan overtuigd dat de school voortgaat op de ingeslagen weg. “Dit is een heel ontspannen manier van werken. Het is geweldig om kleuters te volgen in hun verwondering en fantasie. En om hen, al meespelend, te helpen de volgende stap in hun ontwikkeling te zetten. Dankzij dit traject heb ik het grote plezier in het onbevangen meespelen met kleuters mogen herontdekken.”

“Het is geweldig om kleuters te volgen in hun verwondering en fantasie. En hen, al meespelend, te helpen een volgende stap te zetten”

Literatuur

• Kennisrotonde. (2022, 21 november). Wat zijn effectieve manieren om te werken met thema’s om de ontwikkeling van kleuters te stimuleren? Geraadpleegd op 7 februari 2025, van https://www.kennisrotonde.nl/vraag-en-antwoord/ontwikkeling-van-kleuters-stimuleren-via-werken-met-themas