Differentiëren moeilijk? 3 eenvoudige tips

De ene leerling doorloopt de lesstof fluitend, de andere worstelt zich er maar moeizaam doorheen. Hoe ga je goed om met deze (en andere) verschillen in de klas? In dit blog geeft Sherrill Woldberg, onderwijsadviseur bij Expertis, drie praktische tips om te differentiëren. De tips zijn gemakkelijk toe te passen én van grote betekenis voor jouw leerlingen.

Door Sherrill Woldberg

Wat is differentiëren?

De Amerikaanse onderzoekster Carol Ann Tomlinson – bekend van de vele boeken die ze over differentiatie schreef – omschrijft differentiëren als een onderwijsbenadering waarbij leraren proactief aanpassingen doen in hun onderwijsaanbod om tegemoet te komen aan de onderwijsbehoeften van hun leerlingen. Deze aanpassingen kunnen bedoeld zijn voor de hele klas, enkele leerlingen of een klein groepje. Het doel is om de leermogelijkheden van alle leerlingen in de klas te vergroten (Tomlinson, 2014). 

Om in de klas goed onderwijs te kunnen geven aan alle leerlingen is differentiëren belangrijk. Gemakkelijk is het niet altijd: voor veel leraren is het een uitdaging om goed om te gaan met de vaak grote verschillen tussen leerlingen (Denessen, 2017). Er wordt dan ook veel over geschreven. In de literatuur kom je bijvoorbeeld verschillende differentiatievaardigheden tegen. Sommige pas je waarschijnlijk vanzelfsprekend toe, zoals het aanpassen van je instructie (Keuning & Van Geel, 2021). Andere vaardigheden zijn vaak veel moeilijker, zoals het op maat bedienen van leerlingen die heel goed presteren (Denessen, 2017) door bijvoorbeeld de instructie te verkorten en aanvullend aanbod en aanvullende begeleiding te bieden, of doelen beter passend te maken voor leerlingen die gemakkelijker door de stof heen gaan.

Tips voor elke dag

Hoe ontwikkel je jouw differentiatievaardigheden? Hoe zorg je ervoor dat je differentiëren een vanzelfsprekend onderdeel van jouw onderwijs maakt? In dit blog geef ik drie praktische tips die je gemakkelijk kunt toepassen én waarmee je een groot verschil maakt voor je leerlingen. Mijn advies: pak ze er elke dag bij als je jouw lessen voorbereidt, zodat je proactief kunt handelen. Je kunt immers beter vooraf nadenken over de verschillen in je groep en hoe je daarop inspeelt, dan achteraf, als je les voorbij is of je leerlingen de toets al hebben gemaakt. Een goede voorbereiding is het halve werk!

Tip 1: Ken de leerlijnen en doelen

Het is cruciaal dat je de leerlijn(en) kent en overzicht hebt van de doelen die in een bepaalde periode centraal staan. Investeer daar dus in: neem de tijd om je erin te verdiepen.

Als je deze kennis bezit, ontstaat ruimte om keuzes te maken (Peters & Simons, 2021). Je weet hoeveel tijd er besteed kan worden aan een onderwerp of het behalen van een doel, maar kunt daar – als dat nodig is – ook mee variëren. Als je gedurende de periode bijvoorbeeld ontdekt dat leerlingen meer tijd nodig hebben om zich iets eigen te maken, kun je die aan hen geven, om vervolgens bij andere onderdelen de tijd in te halen. Je kunt er ook voor kiezen om voor sommige leerlingen vaker een doel aan bod te laten komen of het juist versneld te behandelen en hun verrijking, verdieping of lesstof bij het volgende doel aan te bieden. Of je besluit om stof die gedurende de periode vaker aan bod komt niet aan alle leerlingen aan te bieden, omdat ze dit al beheersen.

Kortom: als je de leerlijnen en doelen kent, word je flexibeler en kun je beter inspelen op behoeften van leerlingen. Daarbij houd je altijd grip: je hebt overzicht, kent de opbouw van de leerlijn en weet wat alle leerlingen aan het eind van de periode moeten kennen en kunnen.

Overigens: niet alleen kennis over leerlijnen en doelen is nodig, kennis over de leerlingen is net zo belangrijk. Verzamel daarom ook leerlinginformatie en gebruik deze kennis bij je voorbereiding; maak een inschatting van welke ondersteuning leerlingen nodig hebben om zich de lesstof eigen te maken.

Tip 2: Kijk en luister naar je leerlingen tijdens je instructie

Tijdens jouw instructie zie je veel bij leerlingen gebeuren. Je ziet actieve blikken van leerlingen die het antwoord op jouw vragen weten, maar ook wegkijkende ogen van leerlingen die het moeilijk vinden. Je ervaart soms onrust, bijvoorbeeld vanwege een onduidelijke instructie. En je hoort de antwoorden van leerlingen op jouw controle-van-begrip-vragen, je ziet ze samenwerken, je leest hun antwoorden op de wisbordjes en je hoort ze overleggen met hun schoudermaatjes.

Het gaat erom dat je tijdens jouw instructie inspeelt op deze informatie. Je bepaalt op basis van de informatie hoe jouw les verder verloopt: Is er misschien meer instructie nodig voor sommige leerlingen? Kun je voor een deel van de groep wellicht minder tijd besteden aan inoefenen? Kun je aan sommige leerlingen moeilijkere opgaven geven? Kunnen leerlingen die de lesstof al begrijpen misschien door met een volgend onderdeel? Soms is het ook waardevol om een korte oefening te geven voordat je leerlingen zelfstandig laat werken, zodat je kunt bepalen of ze daadwerkelijk zelf aan de slag kunnen.

Wees dus alert, neem tijdens de les de tijd om te luisteren en te kijken naar jouw leerlingen. Gebruik de informatie die zij je geven en neem niet te snel een volgende stap in jouw les. Bepaal eerst: kan ik door of is er voor leerlingen eerst nog iets anders nodig?

Tip 3: Evalueer je lessen en onderneem actie

Tot slot is het belangrijk dat jij jouw lessen evalueert: hebben de leerlingen de doelen behaald? Dit geeft belangrijke input die je gebruikt bij je voorbereiding van de volgende les. Je bepaalt wat nodig is om ervoor te zorgen dat alle leerlingen de lesstof gaan beheersen: Wie heeft herhaling of juist uitdaging nodig? Welke leerlingen hebben meer tijd nodig om een doel te behalen? Welke kunnen juist sneller aan de slag met een volgend doel? Met deze manier van evalueren blijf je dicht bij je aanbod uit de methode, maar kun je de volgende dag al het verschil maken in jouw onderwijs.

Van tijdgebrek naar tijdswinst

Veel leraren lopen bij het differentiëren tegen tijdgebrek aan (Keuning & Van Geel, 2021). Ik raad je aan: zet minimaal één van deze tips in bij iedere les. Dan is differentiatie te doen! Je zult merken dat je deze tips je als leraar proactiever kunnen maken: je denkt aan de voorkant al na over differentiëren. Uiteindelijk zul je ontdekken dat je alle tips kunt gaan toepassen, dan is het een werkwijze geworden. Je maakt vooraf, tijdens en na de les bewuste keuzes. En het mooie is: dat gaat je tijdwinst opleveren. In plaats van les naar les te racen, krijg je meer overzicht om herhaling en verkorte instructie te plannen en meer controle over wat leerlingen wel of niet weten, zodat je kunt vertragen waar nodig en versnellen waar mogelijk.

Leestips

Wil je meer weten over hoe je differentiëren een vanzelfsprekend onderdeel van jouw onderwijs maakt? Ik sluit deze blog graag af met enkele leestips. De boeken geven een verdieping op de drie tips in dit blog:

• Differentiëren in 5, 4, 3 … Stem je onderwijs af op verschillen tussen leerlingen (2021) van Trynke Keuning, Marieke van Geel en Cindy Smienk-Otten.
• Werk doelgericht vanuit je schoolambitie. 7 aanraders (2021) van Marcel Peters en Nicolette Simons.
• The Differentiated Classroom. Responding to the Needs of All Learners (2014) van Carol Ann Tomlinson.
• Verantwoord omgaan met verschillen: sociaal-culturele achtergronden en differentiatie in het onderwijs (2017) van Eddie Denessen.
• Formatief handelen. Van instrument naar ontwerp (2022) van Rene Kneyber, Dominique Sluijsmans, Valentina Devid en Blanca Wilde López.