“De aandacht voor het thema ‘professionele schoolcultuur’ blijft groeien”

Henk Galenkamp en Jeannette Schut over het herziene Handboek Professionele Schoolcultuur

Het werk van Expertis Onderwijsadviseurs rond het thema ‘professionele schoolcultuur’ is onder meer gebaseerd op het handboek van Henk Galenkamp en Jeannette Schut. In april 2024 verscheen de herziene versie hiervan. Waarom deze nieuwe editie? Welke extra thema’s komen erin aan bod? En waarmee kunnen scholen die willen werken aan een professionele schoolcultuur morgen al beginnen?

“Ik ben u zo dankbaar! Dankzij uw boek heb ik weer plezier in mijn werk.” Dat kreeg Jeannette Schut in 2023 te horen op een vakantiepark. “Ik werd daar aangesproken door een Vlaamse schooldirecteur, die mij herkende van mijn foto,” vertelt Jeannette. “Ze gaf aan dat ze ons handboek in 2018 had gelezen. ‘Het heeft mijn leven veranderd’, zo stelde zij. Dankzij het boek had ze geleerd om ‘nee’ te zeggen en grenzen te stellen. Ze durfde nu bij haar teamleden aan te geven: ‘Dit gedrag hoort hier niet thuis.’ Ze had gemerkt dat ze met haar gedrag een cultuurverandering in gang kon zetten. Dat was voor haar een openbaring.”

Wat verklaart het succes?

De respons op het Handboek Professionele Schoolcultuur, dat in 2018 voor het eerst verscheen, was vanaf het begin enorm, zegt Henk Galenkamp. “Veel groter dan we hadden ingeschat. Het boek blijft jaar na jaar verkopen. Ook de aandacht voor het thema ‘professionele schoolcultuur’ op bijvoorbeeld sociale media blijft groeien.”

Hoe verklaren de twee auteurs dat er zo’n grote behoefte is aan dit boek? Henk: “Ik denk dat het voor veel leidinggevenden in de school een eyeopener is dat cultuur niet iets is ‘wat je overkomt’, maar dat je er invloed op kunt uitoefenen. Scholen zetten op inhoudelijk vlak allerlei ontwikkelingen in gang, maar als het in de cultuur – dus in het gedrag dat mensen naar elkaar toe vertonen – niet goed zit, dan heeft dat geen zin. Dan gaan mensen het geleerde niet toepassen, maar elkaar ‘het kot uitvechten’. Kwaliteitsverbetering kan pas gerealiseerd worden als er ook sprake is van professionalisering van de cultuur. Die twee gaan samen. Kwaliteitsverbetering zou dus samen moeten gaan met cultuurverandering. Dat inzicht was voor velen nieuw.”

Het handboek reikt geen kant-en-klare recepten aan voor hoe je de cultuur binnen de school verbetert, stelt Henk. “Maar wel twee essentiële kapstokken”, voegt Jeannette toe. “De eerste kapstok gaat over de definitie van een professionele schoolcultuur. De tweede gaat over wat een professional is en doet: iemand die kennis deelt, ontwikkelt, verantwoordelijkheid aflegt en intrinsiek gemotiveerd is.”

“Het is voor veel leidinggevenden een eyeopener dat je invloed kunt uitoefenen op de cultuur”

Veel bijval, maar ook veel vragen

Na de publicatie van hun boek in 2018 kregen Jeannette en Henk het enorm druk. Ze gingen van teamtraining naar coachingsbijeenkomst, hielden boekbesprekingen, werden uitgenodigd om podcasts op te nemen. “Mensen vertelden ons steeds hoe blij ze waren met het boek”, zegt Henk, “maar ook welke vragen ze nog hadden. Die vragen hebben we willen beantwoorden met deze herziene versie, die de helft dikker is geworden dan het origineel – we zijn van ongeveer 200 naar 300 pagina’s gegaan.”

“Ook hebben we, dankzij recente onderzoeken, aan een aantal thema’s een stevige wetenschappelijke onderbouwing kunnen geven”, vult Jeannette aan. Een laatste reden om het boek te herzien, was dat Henk en Jeannette zelf de nodige nieuwe inzichten hadden opgedaan. “We bleven studeren en hebben bijvoorbeeld een verdiepende scholing gevolgd over de invloed die trauma kan hebben op de omgangscultuur in schoolorganisaties”, vertelt Henk. “Onze nieuwe kennis hebben we in het boek verwerkt. Hiermee hopen we schoolorganisaties verder te helpen.”

Nieuw in het Handboek Professionele Schoolcultuur

Nieuwe thema’s zijn:

• sociale veiligheid en de achtergronden van gedrag;
• rolvastheid en handelingsverlegenheid (met name bij schoolleiders);
• hoe je omgaat met ‘oud zeer’ in organisaties.

Ook verhelderen de auteurs begrippen waarover in schoolorganisaties veelvuldig verwarring bestaat, zoals missie, visie, doelen en ambities. In het boek is bovendien veel nieuwe, actuele casuïstiek opgenomen. En de literatuurlijst is uitgebreid.

“Dankzij recente onderzoeken hebben we een aantal thema’s een stevige wetenschappelijke onderbouwing kunnen geven”

Parallelle processen

Wat leeft er momenteel in de praktijk als het gaat om het thema professionele schoolcultuur? Jeannette: “Veel casussen die aan ons voorgelegd worden, hebben te maken met dynamieken in systemen.” Henk: “Een van de meest pijnlijke ervaringen was een onderwijsorganisatie waar ze een schoolbreed programma voor sociale competentie en burgerschap hadden ingevoerd. Maar de leraren maakten elkaar af in de teamvergaderingen. Toen we hen hiermee confronteerden, zeiden ze: ‘Ja maar, het programma geldt toch alleen voor onze leerlingen?’ Nou, dan weet je precies wat er misgaat. Je ziet dan parallelle processen, dezelfde dynamiek, ontstaan in de verschillende hiërarchische lagen.” Jeannette verheldert: “Het gedrag dat volwassenen vertonen, laten leerlingen dan ook zien.”

Constructieve patronen

Henk en Jeannette vinden het belangrijk om scholen te leren dat het anders kan. Jeannette: “Het gaat in ons werk steeds om gedragspatronen. Die kunnen constructief of destructief zijn voor het leerklimaat. Het is essentieel om tot constructieve patronen te komen. Dit begint met ander gedrag van leidinggevenden.”

“Gedragspatronen kunnen constructief of destructief voor het leerklimaat zijn. Het is essentieel om tot constructieve patronen te komen”

Ze geeft een voorbeeld van een constructief patroon: “Een teamleider hanteert duidelijke standaardregels: telefoons in de tas, geen jassen en petten in de klas. Hij spreekt onmiddellijk aan bij ondermijnend gedrag: ‘Zo doen we dat hier niet!’ Luchtig en met humor, doch duidelijk. Leraren nemen dit over, leerlingen ook. Het wordt een gewoonte.” 

De eerste stappen

Henk stelt dat het handboek vooral gaat “over de mensen die het onderwijs maken”. En hoe zij dat met elkaar doen. Toch waren juist leerlingen de belangrijkste drijfveer voor het schrijven ervan, beklemtonen de auteurs: “Een professionele schoolcultuur draagt eraan bij dat zij zich goed kunnen ontwikkelen.”

“Een professionele schoolcultuur draagt eraan bij dat leerlingen zich goed kunnen ontwikkelen”

Wat zijn de eerste stappen richting een professionele schoolcultuur, waar kun je morgen al mee beginnen? Jeannette: “Start met het gesprek in het team. Zijn we bezig de doelen van de school te realiseren? Leidt de manier waarop we werken tot welbevinden van onszelf en anderen? En zo niet, hoe kunnen we dan ongewenst gedrag begrenzen?” 

Ze vervolgt: “Eerst werk je als schoolleider aan bewustwording. Vervolgens ga je concreet aan de slag met het team. Het handboek kan daarbij behulpzaam zijn. De masterclass die wij ontwikkelden – en die inmiddels is overgenomen door Expertis Onderwijsadviseurs – kun je gebruiken om je eigen gedrag onder ogen te zien en bij te stellen, zodat jij een maximale bijdrage levert aan de ontwikkeling van een professionele cultuur in je school.”

Dienstverlening Expertis

• Expertis werkt graag samen met onderwijsorganisaties aan een professionele schoolcultuur. Lees meer over onze trajecten op maat. 
• Wil je concreet aan de slag met de inhoud van het handboek? Volg de Masterclass Professionele Schoolcultuur, een samenwerking van Bureau Galenkamp&Schut en Expertis Onderwijsadviseurs. 
• Wil je meer weten over hoe je – binnen een professionele cultuur – werkt aan duidelijke regels en routines in de school? Het programma Regie in de school is een effectieve aanpak die scholen helpt te werken aan een stevige en veilige pedagogische schoolcultuur. 

Vragen?

Heb je nog vragen of wil je ergens over sparren? Neem dan contact op met Simone Kessels:

• via 06 – 21 55 07 94
• of simone.kessels@expertis.nl.