Teksten schrijven om beter te leren lezen en spreken

Zo kraken jouw leerlingen de code

Samenvatting | Taal-/leesexpert Margreet Mulder tijdens ResearchED 2024 

Goed kunnen schrijven, stellen, helpt leerlingen hun ideeën en ervaringen te ordenen en te uiten. Daarnaast is schrijven een belangrijk middel om te communiceren. Voor veel leerlingen is schrijven echter een heel complexe vaardigheid. ‘Het draait bij het schrijven allemaal om het kraken van de code’, deelt Margreet Mulder tijdens ResearchED 2024. Maar wat houdt die code om te kunnen schrijven in? Hoe krijgen jouw leerlingen dat wat ze in hun hoofd aan ideeën hebben omgezet in taal op papier, op zodanige manier dat de lezer precies begrijpt wat de betekenis ervan is? Margreet deelt haar inzichten.

“Stel: je bent leraar en wilt leerlingen een tekst laten schrijven. Je hebt het onderwerp waar je leerlingen over wilt laten schrijven uitgebreid klassikaal besproken, je hebt voorkennis geactiveerd en er je hebt schrijfblaadjes en pennen uitgedeeld. De leerlingen zijn nu aan zet. Na een kwartier opperste concentratie inventariseer je met een blik vol hoge verwachtingen wat jouw leerlingen op papier hebben gekregen. Wat blijkt? Zelfs bij de leerlingen die goed scoren op het gebied van spelling en taalvaardigheid, blijft de pen steken na drie regels. Het verhaal waar je zo op hoopte, mondt uit in enkele onsamenhangende zinnen op papier. Hoe kan dit anders en beter?”

Margreet Mulder herkent – met haar meer dan 25 jaar ervaring voor de klas – de situatie maar al te goed. Toen zij zich later ontwikkelde als taal-leesspecialist ontdekte zij het antwoord op de vraag: ‘Hoe werk je aan schrijfvaardigheid bij jouw leerlingen?’. “Als ik naar mijn eigen onderwijs kijk, besef ik dat ik nooit structureel onderwijs heb gehad in schrijven. Sterker nog: veel mensen leren pas schrijven tijdens het hoger onderwijs, wanneer zij aan hun eindscriptie werken. ‘Aha, zo pak ik het aan!’ Die kwartjes vallen laat, terwijl schrijven juist in het primair onderwijs al een prominente plaats verdient.”

De code kraken

Terug naar de situatie in de klas. De drie zinnen op het verder blanco papier. “‘Wat ben ik als leraar nu vergeten?’, vroeg ik me af. Ik realiseerde: ik heb mijn leerlingen geen les gegeven in het schrijven. Bij schrijven wordt er veel van leerlingen gevraagd. Ze moeten beschikken over voldoende voorkennis, deze om kunnen zetten in woorden en zinnen, kunnen plannen, reviseren en ordenen en meer. Leerlingen dienen die vaardigheden voldoende te beheersen, om tot schrijven te kunnen komen. Daarnaast is het toepassen van het GRRIM-model – juist ook in het schrijfproces! – essentieel. Ik, wij, jullie en jij… Eerst geef je als leraar expliciete instructie waarbij juist het modelen heel belangrijk is. Wat gaan we schrijven? In wat voor genre? Wat zijn de succescriteria van de schrijfopdracht? Hoe pak je het aan? Laat leerlingen met elkaar oefenen. Alhoewel schrijven vaak als individuele bezigheid wordt gezien, zit de kracht juist in het samenwerken. Laat leerlingen elkaars geschreven stukjes lezen. Begrijpt een ander wat ik heb opgeschreven? Hoe kan ik het nog beter formuleren? Pas als deze stappen zijn genomen, zijn de leerlingen klaar om zelf de pen in de hand te nemen en de zinnen op papier te laten vloeien. De fasen van het GRRIM model pas je in elke fase van het schrijfproces weer toe, bij alle stadia van de schrijfopdracht.”

Het schrijfhuis

Om de code van het schrijven te kraken, spelen verschillende onderdelen een rol. Deze onderdelen zijn door de taal-leesexperts van Expertis vertaald naar een schrijfhuis. Het schrijfhuis is een vrije bewerking van Kim & Schatschneider (2017), Kim & Park (2019) en Kim en Graham (2022). Alle onderdelen dragen samen bij aan het kraken van de code: het werken aan een goede schrijfvaardigheid bij alle leerlingen. Onderstaande afbeelding geeft het schrijfhuis weer.

“Om de code van het schrijven te kraken, spelen verschillende vaardigheden een rol.”

Afbeelding schrijfhuis: Vrij vertaald naar: The Science of teaching primary writing,
Kim & Schatschneider (2017); Kim & Park (2019); Kim & Graham (2022)

Margreet legt uit: “Het fundament, de onderste twee lagen van het huis, is essentieel om eerst bij stil te staan. Een tekst schrijven vraagt meer dan alleen taalvaardigheid. Omdat het een proces is, vraagt het ook reflectie en doorzettingsvermogen. Voordat je ideeën gaat genereren, moet je weten waartoe je schrijft, dus het doel, maar ook voor wie je schrijft.”

“Zijn deze vaardigheden en mechanismen voldoende aanwezig bij mijn leerlingen? Ze zijn nodig om een laag hoger het schrijfhuis in te gaan en aandacht te besteden aan de vier losse pijlers die ertoe doen als het gaat om schrijfvaardigheid. Het beheersen van de basis taalvaardigheden, de schrijfprocessen, emotionele schrijfbehoeften en kennis. Naast de basisvaardigheden die voor elke tekst gelden, zijn er deelvaardigheden die mede bijdragen aan het eindproduct. Bij elke schrijfopdracht kun je het accent op een andere pijler leggen. Hier kun je meer in variëren dan in het fundament (de onderste twee lagen) en het dak (de bovenste laag). Het fundament en het dak verdienen aandacht in iedere schrijfles. Stel dat jouw leerlingen het spellen en het handschrift nog onvoldoende beheersen, dan neemt dat teveel cognitieve ruimte in beslag en komen leerlingen überhaupt niet aan schrijven toe. Er is dan niet meer voldoende ruimte in het werkgeheugen beschikbaar om de verhaallijn vast te houden; leerlingen zijn dan te druk met bijvoorbeeld de schrijftechniek en spelling.”

Een goede zin

Een groot gedeelte van het schrijven draait om het kunnen formuleren van goede zinnen. En meerdere goede zinnen vormen uiteindelijk samen een goede tekst. “Hoe komen leerlingen tot een goede zin?” vervolgt Margreet. “Dat proces begint al in groep 1. Impliciet, door als leraar in volledige zinnen tegen leerlingen te praten. En expliciet, door van de leerlingen te vragen dat zij spreken in volledige zinnen. Stel daarbij eisen aan de zinnen, zodat leerlingen taalinzicht en taalgebruik ontwikkelen waar ze later veel baat bij hebben. Een hulpmiddel hierbij is om zelf rijke taal aan te bieden. Gebruik bewust onbekende woorden en verwijswoorden om leerlingen zo met langere zinnen te laten spreken. Denk aan woorden als ondanks, vanwege en daardoor. Als leraar heb je daarin een voorbeeldfunctie. Als leerlingen een goed voorbeeld zien, zullen zij gestimuleerd worden om deze taal ook te gebruiken. Dit kan verder gaan dan enkel sprekend een zin formuleren. Laat leerlingen bijvoorbeeld bij afbeeldingen of illustraties die passen bij een thema, een zin formuleren.”

“Je kunt bijvoorbeeld beginnen met het formuleren van één zin”, volgt Margreet, “en deze steeds verder laten uitbreiden door jouw leerlingen. Dit kan dus al in groep 1! In de hogere leerjaren kun je met wie, wat, waarom langere zinnen laten schrijven. Begin met een zin en breid deze steeds verder uit.”

Wederkerigheid

“4.000 woorden dragen bij aan 96% van de gesproken taal. Schrijftaal bevat 500.000 woorden. Veel woorden gebruik je niet dagelijks en zal je ook niet begrijpen als je leest. Als je deze nieuwe woorden actief leert gebruiken, zal je ze ook beter begrijpen als je ze tegenkomt in een tekst of boek. Er is een wederkerige relatie tussen spreken en schrijven. Word je gestimuleerd om heel ingewikkelde zinnen te schrijven? Dan ga je dat taalgebruik ook toepassen in je spreektaal, en andersom. Dezelfde wederkerigheid is te vinden tussen lezen en schrijven.”

Meer weten?

Deze samenvatting is slechts een tipje van de sluier als het gaat om goed taal-/leesonderwijs. Margreet Mulder is taal/leesexpert bij Expertis Onderwijsadviseurs. Vanuit de wetenschap én de praktijk weet Margreet wat ertoe doet op het gebied van technisch lezen, Close Reading, schrijfvaardigheid en het vormgeven van goed taal- en leesbeleid. Wil je aan de slag met taal/leesonderwijs bij jou op school? Neem gerust contact op met Margreet via:

• Telefoon 06 – 45 33 98 40
• Email margreet.mulder@expertis.nl

Bekijk ons aanbod op het gebied van taal/leesonderwijs 

We bieden verschillende trainingen en opleidingen op het gebied van taal-/leesonderwijs. Bekijk onze agenda en meld je aan voor het nieuwe schooljaar!