Zo ziet formatief handelen eruit

Formatief handelen in het voortgezet onderwijs: meer grip op leren

Home » Nieuwsoverzicht » Zo ziet formatief handelen eruit

Zo ziet formatief handelen eruit

Formatief handelen in het voortgezet onderwijs: meer grip op leren

De wetenschap leert ons dat formatief handelen, mits dit juist wordt ingezet, bijdraagt aan een beter onderwijsleerproces (Black, P., & William, D. (2009). Het komt leraren én leerlingen in het voortgezet onderwijs ten goede. Maar hoe wordt formatief handelen nu toegepast in het voortgezet onderwijs? En waar te beginnen als je formatief handelen schoolbreed op de kaart wilt zetten? Christel Wolterinck deed er onderzoek naar aan de Universiteit Twente. Met haar vijftien jaar ervaring in het voortgezet onderwijs slaat ze direct de brug naar de dagelijkse onderwijspraktijk.

“Het kwam in mijn tijd als beginnend scheikundedocent regelmatig voor: terwijl ik toetsen nakeek, bekroop mij de gedachte ‘Hoe kan het nu dat mijn leerlingen deze fout maken?’. Het feit dat ze de lesstof blijkbaar niet begrepen hadden, zorgde soms zelfs voor een gevoel van falen. Het is immers rijkelijk laat als je daar als leraar pas bij het nakijken van een toets achter komt”, vertelt Wolterinck.

Christel Wolterinck. Fotocredits: Niki Kits-Polman

Christel Wolterinck is als lid van de Raad van Toezicht betrokken bij Expertis Onderwijsadviseurs. Ze deed promotieonderzoek naar formatief handelen in het voortgezet onderwijs. Met ruim twintig jaar onderwijservaring staat ze met beide benen in de praktijk. Wolterinck was eerst docent scheikunde en schoolleider op het Marianum in Groenlo en Lichtenvoorde en is nu programmamanager onderwijs, onderzoek en kwaliteit bij Stichting Carmel College.

Formatief handelen

Er kwam destijds steeds meer aandacht voor opbrengstgericht werken en onderwijsleerprocessen, en dat inspireerde Wolterinck. Het gedachtegoed van formatief handelen raakte in de loop der jaren verstrengeld met haar visie op onderwijs. Bij formatief handelen gaat het erom dat de onderwijs- en leeractiviteiten passen bij wat leerlingen nodig hebben om de leerdoelen te halen. De instructie van de leraar en assessments – zoals toetsen, gesprekken en diagnostische vragen – zijn daarom constant met elkaar verweven.

Wolterinck legt uit: “Zelfs wanneer leraren hun instructie met grote zorg voorbereiden, ervaren ze elke les opnieuw dat wat ze hun leerlingen willen leren niet per se overeenkomt met wat leerlingen daadwerkelijk leren. Door voortdurend informatie uit assessments te verzamelen én te gebruiken, kunnen leraren beter inzicht krijgen in de onderwijsbehoeften van leerlingen en hun instructie beter afstemmen op die behoeften. Formatief handelen zorgt ervoor dat het leerproces van leerlingen waar nodig bijgestuurd kan worden en dat het lesgeven verbetert. Formatief handelen kan zo de onderwijsopbrengst vergroten.”

Leraren én leerlingen aan zet

Formatief handelen is onderdeel van het didactisch repertoire van de docent. Leraren geven het formatief handelen vorm, benadrukt Wolterinck: “De leraar weegt steeds af welke verantwoordelijkheden hij de leerling geeft, met als doel de leerling steeds beter in staat te stellen zijn eigen leren te sturen en te reguleren. Als dat op de juiste manier gebeurt, ervaren de leerlingen meer succeservaringen waardoor hun motivatie en eigenaarschap groeit.” Leraren koppelen de verzamelde informatie direct aan de leerdoelen en kijken samen naar wat nog nodig is om de doelen te halen en het leerproces te verbeteren.

“Leerlingen moeten dus geleidelijk aan steeds meer verantwoordelijkheid nemen voor het eigen leerproces”, licht Wolterinck toe. “Om dit te kunnen is het belangrijk dat ze goed weten wat en hoe ze leren, hoe ze zichzelf kunnen beoordelen en hoe ze hun leerproces kunnen sturen, zodat ze de lesstof beter kunnen begrijpen en leren.”

“Formatief handelen zorgt ervoor dat het leerproces van leerlingen waar nodig bijgestuurd kan worden en dat het lesgeven verbetert. Formatief handelen kan zo de onderwijsopbrengst vergroten.”

Misconcepties over toetsen

Bij formatief handelen spelen toetsen een andere rol dan leraren vaak gewend zijn. Wolterinck: “Ik denk dat we in het voortgezet onderwijs te veel naar toetsen kijken als losstaand iets. We verzorgen onderwijs in blokken van een aantal weken, en daarna toetsen we. Eigenlijk zou toetsen, het verzamelen van informatie in welke vorm dan ook, volledig verweven moeten zijn met het onderwijsproces.”

Wolterinck krijgt vaak de vraag: is dit een formatieve of een summatieve toets? “Het gaat er niet om of de toets formatief of summatief is, maar hóé je hem gebruikt”, reageert ze. “Een toets gebruik je summatief als je met behulp van de informatie de kwaliteit van het leren vaststelt of beoordeelt of een leerling een bepaald referentieniveau behaalt. Maar je kunt diezelfde informatie ook formatief gebruiken, door er samen met de leerling leerpunten uit te halen; zaken die jullie de volgende keer anders kunnen aanpakken. Wat je met de informatie doet, bepaalt dus of een toets formatief of summatief is.”

“Ik denk dat we in het voortgezet onderwijs te veel naar toetsen kijken als losstaand iets.”

Voorwaarden en vaardigheden

In de lespraktijk van expertdocenten zag Wolterinck dat goed klassenmanagement en een veilige cultuur waarin fouten gemaakt mogen worden, belangrijke randvoorwaarden voor succesvol formatief handelen zijn. Formatief handelen is onderdeel van het didactisch handelen van de leraar en vereist een aantal belangrijke vaardigheden, zoals het delen van de leerdoelen en bijbehorende succescriteria, het bijbrengen van kwaliteitsbesef, het formuleren van goede diagnostische vragen, het analyseren van leervorderingen ten aanzien van de leerdoelen en het ontwerpen van feedbackprocessen. Formatief handelen behelst dus het gehele proces van voorbereiden, uitvoeren en evalueren van een les, samen met leerlingen.

Daarnaast zijn vakkennis en pedagogische kennis essentieel. Om leerlingen te helpen de leerdoelen te behalen, hebben leraren kennis nodig van het eerdere leren van leerlingen in relatie tot het curriculum en de leerdoelen van het vak.

Complexe vaardigheid

Wolterinck onderzocht specifiek hoe formatief handelen wordt toegepast in het voortgezet onderwijs en hoe leraren ondersteund kunnen worden bij het ontwikkelen van hun vaardigheden van formatief handelen. “De toepassing ervan blijkt nog beperkt te zijn”, vertelt ze. “Formatief handelen is complex. Leraren vinden het lastig om het in hun klas te implementeren. Hierdoor leidt het niet altijd tot betere leerprestaties. Ze hebben dan ook behoefte aan ondersteuning bij het ontwikkelen en implementeren van formatief handelen in hun lessen. Uit mijn onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat het delen van de leerdoelen en het verzamelen van informatie regelmatig gebeurt, maar dat leraren de stap naar gerichte vervolgacties nagenoeg overslaan, en dat ze dit ook niet samen met de leerlingen doen. Denk bijvoorbeeld aan het geven van feedback aan elkaar en het beoordelen van elkaars werk. Terwijl juist daar het goud in zit.”

Professionalisering

Het implementeren van formatief handelen gaat niet over één nacht ijs. Het is een complex proces dat continu in beweging is. Wolterinck: “De studie laat zien dat professionalisering van leraren nodig is, om formatief handelen goed in te zetten.”

Het advies dat Wolterinck scholen die leraren willen professionaliseren op dit gebied zou willen meegeven? “Formatief handelen dient een plek te krijgen in de visie op onderwijs. Begin dus met te definiëren wat je als school verstaat onder goed onderwijs. En hoe formatief handelen daaraan is gekoppeld. Ik hoor schoolleiders weleens zeggen: ‘Formatief handelen is toch iets wat de leraar doet?’ Het wordt echter niet succesvol als slechts enkele leraren in een team ermee bezig zijn. Doe dit met het hele schoolteam. De schoolleider heeft hierin een belangrijke rol te spelen. Als formatief handelen – en dus ook de manier van omgaan met toetsen en andere informatie – binnen vakken te sterk verschilt, zal het veel minder effect hebben.”

“Faciliteer ruimte en tijd om met deze ontwikkeling bezig te zijn”, vervolgt ze. “Het is een complexe vaardigheid die je pas écht leert op het moment dat je er als leraar in je eigen lespraktijk mee aan de slag gaat, hierop samen met collega’s reflecteert en vervolgens opnieuw toepast in de eigen lespraktijk. Formuleer samen met het team succescriteria waaraan een goede formatieve les moet voldoen. Wat zie je de leraar doen? Wat zie je de leerlingen doen? Het is belangrijk successen te ervaren en deze met elkaar te delen, maar ook om samen uitdagingen aan te gaan. Dan pas werpt formatief handelen zijn vruchten af.”

Meerwaarde voor leraar én leerling

Wolterinck ziet leraren in het voortgezet onderwijs erg hard werken. Door formatief te handelen neem je als leraar een andere rol aan, zegt ze, en dat geeft lucht: “Als leraar in het voortgezet onderwijs zie je jouw leerlingen gemiddeld twee keer vijftig minuten per week. Als je in totaal vijf klassen van dertig leerlingen hebt, is het des te belangrijker dat je leerlingen eigenaar maakt van hun eigen leerproces zodat ze leren om hier meer regie en zelfsturing over te hebben. Formatief handelen maakt het makkelijker om aan te sluiten bij de verschillende leerbehoeften in je klas.”

Leerlingen hebben wel hulp nodig van de leraar om verantwoordelijkheid te nemen over hun leerproces en eigenaarschap te tonen. Wolterinck: “Het is bijvoorbeeld belangrijk om expliciet met leerlingen bezig te zijn rond de vraag waarom zij bepaalde zaken moeten kunnen. Dat maakt dat consumerende, passieve leerlingen die gericht zijn op cijfers, een actievere houding aannemen en verantwoordelijkheid nemen over hun leerproces. Dat komt de kwaliteit van het onderwijs én het werkplezier van de leraar ten goede.”

En de leerlingen? Ook zij plukken er absoluut de vruchten van. “Leerlingen zullen veel vaardigheden ontwikkelen die hen helpen in hun verdere (onderwijs)loopbaan.”

“Formatief handelen dient een plek te krijgen in de visie op onderwijs.”

Terug naar die scheikundetoets

Wolterinck gaat in gedachten weer terug naar het moment waarop zij jaren geleden de scheikundetoets tenenkrommend nakeek. “Ik weet nog goed dat ik dacht: dit gaan we anders doen. Mijn leerlingen kregen de eerstvolgende les hun nagekeken toets terug. In plaats van dat ik zelf op het bord de uitwerking voordeed en de leerlingen achteroverleunden, kregen ze een analyseformulier en mochten ze in tweetallen de hele toets analyseren en hun fouten bespreken. Ik liep rond en voerde gesprekken over dat wat er écht toe deed. Leerlingen haalden lessen uit hun eigen fouten. Tóén pas werd er geleerd. Ik hoorde de kwartjes vallen. Daar werd ik als leraar zo gelukkig van. Eindelijk stond het zweet op de juiste rug: op die van de leerling.”

“Eindelijk stond het zweet op de juiste rug: op die van de leerling.”

Wolterinck hoopt met haar onderzoek de brug te bouwen tussen wetenschappelijke inzichten in formatief handelen en de dagelijkse onderwijspraktijk. Lees hier het volledige proefschrift.