Henk Galenkamp en Jeannette Schut over hoe belangrijk een professionele schoolcultuur is

“Durf duidelijk te zijn over welk gedrag in de school wel en niet acceptabel is”

Hoe buig je een ongezonde schoolcultuur om naar een positieve, constructieve? Henk Galenkamp en Jeannette Schut houden zich al jaren succesvol bezig met deze vraag. Binnenkort start bij Expertis Onderwijsadviseurs de Masterclass Professionele Schoolcultuur, die zij ontwikkelden. “Cultuur is gedrag; dat kun je zien en horen, en er dus ook op sturen.” Een gesprek met twee bevlogen onderwijsprofessionals.

Henk herinnert het zich nog goed: jaren geleden werkte hij als schoolleider op een middelbare school en het ging niet goed in het schoolteam. “We hadden het als collega’s erg gezellig met elkaar en zagen elkaar ook privé. Dat had tot gevolg dat we elkaar niet aanspraken op zaken die niet liepen. Sterker nog: we lieten elkaars wangedrag toe,” vertelt Henk. In die periode kwam hij voor het eerst in aanraking met het thema ‘professionele schoolcultuur’. “Ik las het boek Professionele cultuur in onderwijsorganisaties van Alex van Emst en ben ermee aan de slag gegaan. Maar ik had toen nog onvoldoende handvatten om de cultuur daadwerkelijk om te buigen.”

Jeannette kwam destijds in haar werk als pabo-docent vergelijkbare situaties tegen. “Ik zag dat er op scholen veel tijd verloren ging aan onvrede, aan zaken die onbewust in de onderlaag speelden. Ook al was er een heldere koers of een duidelijk concept, het werkte niet als de communicatie tussen mensen daar niet aan bijdroeg.”

Je kunt sturen op cultuur

De twee begonnen zich steeds meer te verdiepen in het thema, ook in nieuwe werkkringen die daarop volgden, én gingen scholen ondersteunen op dit vlak. In 2010 startte hun samenwerking in Bureau Galenkamp&Schut. “Een kantelmoment was toen we cultuur zijn gaan definiëren als gedrag,” vertelt Jeannette. “Er werd namelijk altijd gezegd: cultuur speelt zich af in de onderlaag. Het werd beschouwd als iets ongrijpbaars. Maar wij zagen dat cultuur altijd tot uiting komt in gedrag; je kunt het zien en horen, het is waarneembaar. En dus kun je er ook over praten en erop sturen.”

Wat is professioneel?

Henk en Jeannette ontwikkelden het zogeheten kadermodel, dat scholen helpt om een professionele schoolcultuur te ontwikkelen. Hierin komt duidelijk naar voren dat het werken aan de schooldoelen altijd verbonden is met de omgangscultuur. Ook formuleerden ze een definitie van de professionele schoolcultuur: een cultuur waarin het gedrag van de volwassenen in en rond de school (1) bijdraagt aan de doelen van de organisatie, (2) leidt tot toename van welbevinden van zichzelf én (3) leidt tot toename van het welbevinden van anderen. Henk: “Na verloop van tijd hebben we het vierde criterium toegevoegd: alle gedrag dat strijdig is met (een van) deze drie criteria wordt op vriendelijke en duidelijke wijze begrensd. Dat begrenzen met behoud van de relatie blijkt de grootste moeilijkheid.”

Wet van behoud van ellende

Henk en Jeannette hebben daarvan vele voorbeelden. Jeannette: “Ik denk aan een basisschool waar ouders mateloos aan het roddelen zijn op het schoolplein. Ze houden zich niet aan de afspraken – bijvoorbeeld dat kinderen geen zoetigheden trakteren – en helpen met hun gedrag het beleid om zeep. Het lukt het team niet om dit gedrag te stoppen.”

Henk noemt een voorbeeld uit het voortgezet onderwijs: “Een docententeam accepteert het leiderschap van de teamleider niet. Achter zijn rug om gaan de docenten naar de rector, vormen met hem een bondje en oefenen zo macht uit op hun teamleider. Dat is funest, er ontstaat een patroon met voor iedereen negatieve gevolgen. Ik noem dat ook wel de wet van behoud van ellende: je ziet overal conflicten ontstaan. En daar raakt iedereen uiteindelijk uitgeput van.”

Hij vervolgt: “Het raakt me diep als ik zie dat in teams onbewuste dynamieken spelen die het bereiken van resultaten tegengaan. Dat is niet goed voor de leerlingen én de leraren.” Jeannette beaamt dat: “Ik zie mensen op scholen heel hard werken, maar zonder succes. Dat gaat me aan het hart. Scholen moeten conflictvaardig worden en duidelijk durven zijn over welk gedrag wel en niet acceptabel is.”

“Het is moeilijk om te zien dat je zelf onderdeel bent van de schoolcultuur. Maar het is wel cruciaal dat je bewust bent van welke invloed jouw gedrag in situaties heeft. Alleen door zelf te veranderen, kun je een verandering in de organisatie in gang zetten.”

Onderbouwing

Henk en Jeannette hebben zich laten inspireren door vele theoretische inzichten, concepten en wetenschappelijke bronnen. Een greep daaruit:

• Het werk van hoogleraar humanresourcemanagement en leiderschapsontwikkeling Manfred Kets de Vries, die bij INSEAD (een internationaal instituut voor managementopleiding) CEO’s van over de hele wereld opleidt. Hij schreef vele boeken, zoals Wat leiders drijft. Een klinische benadering van gedragsverandering in organisaties.
• Twee boeken van George Kohlrieser, hoogleraar leiderschap en organisatiegedrag: Care to dare. Unleashing astonishing potential through secure base leaderschip en Hostage at the table. How leaders can overcome conflict, influence others, and raise performance.
• Het boek Verwaarloosde organisaties. Introductie van een nieuw concept voor organisatieprofessionals van Joost Kampen, die is gepromoveerd op het thema ‘organisaties met ontwikkelingsproblemen’ en onder andere aan de Universiteit Twente werkt. Hij introduceerde het begrip ‘verwaarloosde organisaties’ en schreef daar drie boeken over.
• Het systemisch werk van Philippe Bailleur, expert in het werken rond trauma in organisaties. Hij schreef onder meer het boek Trauma in organisaties.
• De Transactionele Analyse (TA) van Eric Berne, een model om te kijken naar menselijke interactiepatronen. Een begrip als de Dramadriehoek komt uit de TA.

Twee recente onderzoeken bevestigen en onderbouwen Henk en Jeannettes gedachtegoed:

• Creating a culture: How school leaders can optimise behaviour. Tom Bennet onderzocht in Groot-Brittannië de rol van leidinggevenden in de cultuur van schoolorganisaties. Een belangrijke uitkomst: als schoolleiders en leraren zich (jegens elkaar) professioneel gedragen, heeft dit positief invloed op het gedrag van leerlingen, waardoor ze beter gaan presteren.
• How to fix a toxic culture, een grootschalig, nog lopend onderzoek in de Verenigde Staten, waarin data worden verzameld (bij – op dit moment – 1,4 miljoen respondenten) om de kennis over organisatieculturen wetenschappelijk te onderbouwen. Henk en Jeannette schreven hierover een blog.