Alle ballen op de basisvaardigheden
De Staat van het Onderwijs 2022
‘We willen rust en ruimte bieden aan het onderwijs en ons concentreren op verbetering van lezen, schrijven en rekenen en kennis van de democratie’, spraken de beide onderwijsministers bij de presentatie van het jaarverslag van de Onderwijsinspectie. Wat kunt u als schoolbestuurder met De Staat van het Onderwijs 2022?
Alle ballen op de basisvaardigheden. Dat is in essentie de boodschap. Voor het vijfde achtereenvolgende jaar ziet de Onderwijsinspectie afnemende prestaties bij lezen, schrijven, rekenen en burgerschap in de volle breedte van het onderwijs. Nederland zakt in de top tien van landen met de beste onderwijsresultaten.
Sociaal-emotionele ontwikkeling
Opvallend genoeg zeggen de meeste schoolleiders en bestuurders dat ze zich meer zorgen maken over de sociaal-emotionele ontwikkeling en het welbevinden van leerlingen, dan over de beheersing van basisvaardigheden. Dat hangt samen met de nasleep van de corona-pandemie.
De impact van de pandemie verschilt nogal per school. Op een klein deel van de basisscholen hebben leerlingen geen leervertraging, terwijl op andere scholen leerlingen behoorlijk achterlopen. Met name scholen met leerlingen met lager opgeleide ouders, laten meer leervertraging zien. Over het algemeen hebben leerlingen in niet-stedelijke gebieden de meeste vertraging opgelopen bij begrijpend lezen, rekenen en spelling.
Ook in het voorgezet onderwijs, middelbaar beroepsonderwijs en hoger onderwijs zijn er zorgen over achterstanden. Leerlingen geven aan dat ze minder gemotiveerd zijn en vaker somberheid en stress ervaren. Van beroepspraktijkvorming, stages en werkervaringsplekken en loopbaanoriëntaties kwam de afgelopen twee jaar weinig terecht, omdat alternatieven op afstand niet goed te bieden waren. Het welzijn van veel studenten heeft flink geleden onder alle beperkingen en het onderwijs op afstand.
Nieuwe inzichten
De coronapandemie heeft ook nieuwe inzichten opgeleverd voor het onderwijs, die scholen graag blijven vasthouden. In het primair onderwijs was er nauwer contact met ouders en was er meer aandacht voor individuele leerlingen. In het mbo willen ze graag de mix handhaven tussen fysiek en online lessen. Docenten benoemen dat er meer ruimte is voor intensiever persoonlijke begeleiding van studenten.
Niettemin is er blijvende zorg over de basisvaardigheden. ‘De sleutel om de basis op orde te krijgen ligt bij verbetering van vaardigheden van onze onderwijsprofessionals. Dat is wellicht een open deur, maar het blijkt toch nodig om er aandacht voor te vragen’, stelt Alida Oppers, de inspecteur-generaal van de onderwijsinspectie in haar toelichting bij de Staat van het Onderwijs.
Hoewel scholen dat erkennen, signaleert de inspectie dat driekwart van de scholen en opleidingen belemmeringen ervaart bij het bevorderen van taal en rekenen. Veel schoolleiders in het primair en voortgezet onderwijs geven aan dat niet alle leraren beschikken over de vaardigheden om toets-resultaten goed te analyseren en te interpreteren. Ook zijn schoolleiders kritisch over de inhoudelijke en didactische deskundigheid van de leraren.
Een derde van de leraren is daarentegen ontevreden over de leermiddelen die taal- en schrijfontwikkeling moeten bevorderen. Ook benoemen ze het tekort aan onderwijstijd voor deze basisvakken en vinden ze dat collega’s als team te weinig doordrongen zijn van de urgentie van het probleem dat de basisvaardigheden verbetering nodig hebben.
“De sleutel om de basis op orde te krijgen ligt bij verbetering van vaardigheden van onze onderwijsprofessionals.”
Gerichte scholing
Schoolleiders en besturen zien het verbeteren van kennis en vaardigheden van leraren en docenten als het belangrijkste middel waarop moet worden ingezet. Er is behoefte aan meer kennis over effectieve interventies en het ontwikkelen van instrumenten om de ontwikkeling te volgen van leerlingen.
Gerichte scholing en bijscholing van personeel is noodzakelijk, stelt de inspectie. ‘Het Nederlandse onderwijs investeert minder dan vele andere landen in na- en bijscholing. En de scholing die wel plaatsvindt is vaak ongericht.’
Als inspirerend onderwijskundig voorbeeld wordt niet langer Finland genoemd, maar Zweden en Ierland. In beide landen was leesvaardigheid (en laaggeletterdheid) een groeiend probleem. Beide landen besloten tot een extra investering en professionalisering van docenten en schoolleiders. Onderwijsprofessionals werden aangemoedigd een vijfdaagse training te volgen op een universiteit.
Met die opgedane kennis hielpen ze collega’s een stap verder. Schoolleiders gaven aan dat het programma leidde tot meer bewustzijn over de rol van leraar en de normen in de klas en dat de lessen meer gebaseerd waren op didactische principes. Het leidde tot een opgaande lijn in schoolresultaten in Zweden en Ierland.
Er is behoefte aan meer kennis over effectieve interventies en het ontwikkelen van instrumenten om de ontwikkeling te volgen van leerlingen.
Vak leraar serieuzer nemen
Het kabinet komt binnenkort ook met extra geld voor kwaliteitsverbetering voor de basisvaardigheden. Daarna is het voor scholen alle hens aan dek in verbetering van het lees- en schrijfonderwijs. Hoewel nog onduidelijk is hoe dit precies vorm krijgt, wil de minister binnen twee jaar positieve resultaten zien.
‘We moeten het vak van leraar veel serieuzer nemen. Dat draagt eraan bij dat het vak aantrekkelijker wordt voor toekomstige en huidige leraren’, vindt inspecteur-generaal Oppers. En ook op dit punt is het adagium: Meer investeren dus in kennis en kunde van onze professionals. Ook is er de oproep tot meer gericht samenwerken door alle organisaties in en rond het onderwijs.
Bekwaamheidsdossiers
De onderwijsinspectie ziet graag dat schoolleiders en bestuurders beroepscodes formuleren en bekwaamheidsdossiers aanleggen. Dat kan ook helpen om de professionaliteit te verbeteren. Het gebruik hiervan is volgens de inspectie nog te vrijblijvend en nog niet wijdverspreid. Ook richten veel beroepsstandaarden zich op het expliciteren van waarden en minder op kennis en kunde. Hier valt nog winst te halen, vindt de inspectie.
Dat geldt ook voor het zogeheten professioneel statuut, een wettelijk verplicht instrument om de kwaliteit van het onderwijskundig personeel te bewaken. De helft van de scholen beschikt niet over zo’n statuut of werkt er niet mee. In het professioneel statuut moet de professionele ontwikkeling en scholing van leraren worden vastgelegd. Dat wordt steeds belangrijker nu de verbetering van basisvaardigheden hoog op de agenda staat.
Burgerschap
Het burgerschapsonderwijs blijft een zorgenkindje op veel scholen. Het is onduidelijk wat er op dit punt van scholen wordt verwacht. Concrete leerdoelen voor burgerschap ontbreken. Scholen erkennen dat burgerschapsvorming belangrijk is, maar slagen er niet in om het onderwijs in democratische waarden en omgaan met diversiteit te bevorderen.
Zestig procent van de scholen in het primair en voortgezet onderwijs zegt geen instrument te hebben om competenties van burgerschap bij leerlingen te meten. Het middelbaar beroepsonderwijs doet dat een stuk beter. Veel mbo-scholen hebben zelf methodes en toetsen ontwikkeld voor burgerschapsonderwijs.
De onderwijsinspectie zegt dat scholen extra ondersteuning nodig hebben om een inhaalslag te maken in burgerschapsvorming. Scholen worstelen ermee om de nieuwe wettelijke eisen voor burgerschap vorm te geven. De inspectie zal hierop de komende tijd extra alert zijn.
Lerarentekort
Het tekort aan leraren is over de volle breedte van het onderwijs een groeiend probleem; het grootst in het voortgezet onderwijs. Het tekort aan schoolleiders is nog nijpender. Landelijk gaat het in het primair en voortgezet onderwijs om 13 procent van de totale werkgelegenheid, wat neerkomt op 1.100 voltijds banen van schoolleiders. Ook ondersteunend personeel kan steeds moeilijker worden gevonden.
Schoolleiders hebben er soms een dagtaak aan om de personele bezetting van alle klassen op orde te krijgen. Het wordt als zeer stressvol ervaren. Van leraren wordt grote flexibiliteit en extra inzet van uren gevraagd.
‘De rek is eruit’, stelt de onderwijsinspectie. ‘Schoolbesturen vissen allemaal in dezelfde lege vijver van leraren. Ouders maken zich zorgen of hun kinderen wel elke dag naar school kunnen en genoeg leren.’ De inspectie zegt coulant te zijn bij scholen die buiten de wettelijke kaders naar oplossingen zoeken voor het tekort aan leerkrachten.
Beginnende leraren
De onderwijsinspectie vraagt aandacht voor beginnende docenten. ‘Zeker gelet op het lerarentekort is het van belang om beginnende docenten te behouden voor het onderwijs’, aldus de inspectie. In het voortgezet onderwijs verlaat 1 op de 10 beginnende docenten het vak binnen twee jaar. In het middelbaar beroepsonderwijs is dat wat lager.
De kans op uitval van beginnende docenten en leraren is kleiner naarmate het dienstverband groter is en er sprake is van een vaste aanstelling. Een tijdelijk contract vergroot de uitval. Beginnende leraren in het basisonderwijs vallen sneller uit naarmate ze lesgeven op scholen met meer leerlingen uit gezinnen met armoedeproblemen.
Kwaliteitszorg
Op bestuurlijk niveau hebben de meeste scholen de kwaliteitszorg goed op orde, stelt de onderwijsinspectie. Maar die kwaliteitszorg staat wel onder druk naarmate schoolleiders meer tijd kwijt zijn aan de gevolgen van de coronapandemie en het lerarentekort. Besturen waar de kwaliteitszorg een min krijgt van de onderwijsinspectie, hebben vaak te maken met een hoger ziekteverzuim onder docenten.
In het (voortgezet) speciaal onderwijs laat de kwaliteitszorg van besturen wel te wensen over. De helft van deze scholen voldoet aan de wettelijke eisen. Schoolbesturen zeggen dat ze over te weinig relevante kwaliteitsinformatie over onderwijsresultaten beschikken.
“Zeker gelet op het lerarentekort is het van belang om beginnende docenten te behouden voor het onderwijs.”
Expertis gaat voor bewezen effectieve en duurzame schoolverbetering op uw school. De adviseurs van Expertis slaan de brug tussen wetenschappelijke inzichten en de dagelijkse onderwijspraktijk. Scholen en besturen maken dankzij onze onderbouwde methoden een grote en blijvende kwaliteitsslag. Wilt u meer lezen over ons aanbod? Klik dan hier.